Steeds meer mensen krijgen parkinson: hoe komt dat?

Wat is de ziekte van Parkinson precies?

“Het is de snelst groeiende neurologische ziekte, én een zwaar invaliderende ziekte. Bij ons is het aantal patiënten met parkinson de afgelopen tien jaar met 30 procent toegenomen. De cijfers in China en de VS zijn nog alarmerender. Bij parkinson worden dopamine producerende hersencellen langzaam afgebroken. Dopamine is een neurotransmitter, een chemische stof die informatie overbrengt tussen verschillende zenuwcellen. Onder andere informatie die nodig is om bewegingen soepel te laten verlopen. Het is een hardnekkig misverstand dat parkinsonpatiënten alleen fysieke verschijnselen hebben zoals trillen, langzaam lopen of een vlakkere mimiek. Parkinson is het schoolvoorbeeld van een ziekte die zich fysiek én mentaal uit, dat maakt het zo complex. Je kunt last krijgen van angst of ernstige stemmingswisselingen, je geheugen en het vermogen tot plannen en organiseren kunnen minder worden, problemen met slapen en zelfs depressies kunnen zich voordoen. Ik zeg met nadruk kúnnen, want niet alle patiënten ondervinden dezelfde klachten. Een op de drie heeft bijvoorbeeld geen last van trillingen. Vrijwel alle patiënten geven aan dat de motorische klachten het topje van de ijsberg vormen, zij ondervinden veel meer last van de andere symptomen. 

Parkinson is een progressieve ziekte, dus met de tijd neemt het aantal klachten toe en worden ze heftiger. Ook daardoor is het heel ingrijpend. Uit onderzoek onder patiënten en hun naasten naar de mate waarin een ziekte invloed heeft op de kwaliteit van leven, stond parkinson tweemaal op de tweede plaats. Bij psychische ziekten kwam parkinson meteen na dementie, bij lichamelijke aandoeningen meteen na een hoge dwarslaesie.”

Hoe ontstaat de ziekte?

“We weten dat het een combinatie is van erfelijke en omgevingsfactoren. Maar we weten vooral nog heel veel níet. Ik denk persoonlijk dat de ziekte voor het overgrote deel wordt veroorzaakt door de omgeving. Hij werd voor het eerst beschreven in 1817 door de Londense arts James Parkinson. Dat was ten tijde van de industriële revolutie. Vóór we onze omgeving gingen vervuilen, was parkinson extreem zeldzaam. Een recente studie in Korea heeft het verband tussen luchtvervuiling en het ontstaan van parkinson opnieuw aangetoond. Er zijn ook veel zorgen rond pesticiden. We weten dat boeren en omwonenden in landbouwgebieden wereldwijd een groter risico lopen om parkinson te ontwikkelen. Veel pesticiden zijn de afgelopen decennia al verboden, maar van de huidige gewasbeschermingsmiddelen is onbekend of ze veilig zijn. Steeds meer studies wijzen erop dat ze dat níet zijn, maar dat is nog niet bewezen. Terzijde: ik vind dat artsen als ik niet moeten bewijzen dat een bepaald middel onveilig is, ik vind dat de industrie moet aantonen dat het veilig is. Het is ook niet bekend wat die middelen in de voedselketen doen. Wat krijgt de consument ervan binnen? Zo bevat rode wijn in de supermarkt zeven verschillende pesticiden, waaronder het beruchte glyfosaat dat ook hier veelvuldig in de landbouw wordt gebruikt. De hoeveelheden zijn klein, maar wat doet die optelsom door de jaren heen? En wat doet de combinatie van middelen? Dat gaan we uitzoeken. Het SPRINT-onderzoek van Wageningen University en de Radboud Universiteit wees uit dat het huisstof bij boeren en omwonenden ruim honderd soorten pesticiden bevat. Vaak zijn het minieme hoeveelheden, maar we weten niet wat honderd keer een beetje doet.”

Voordat we onze omgeving begonnen te vervuilen, was parkinson extreem zeldzaam

Wie krijgen parkinson?

“Het wordt vaak als ouderdomsziekte gezien, maar niet alleen senioren worden getroffen. Het is net als met longkanker: hoe ouder je wordt, hoe langer je tijd hebt gehad om te roken. Dus hoe ouder je wordt, hoe langer je blootgesteld kunt zijn geweest aan pesticiden. Veroudering op zich veroorzaakt geen parkinson. Sterker, een op de drie patiënten is jonger dan 65 jaar en een aanzienlijk deel van hen is nog geen 50 jaar. We hebben onlangs een polikliniek geopend voor 30- en 40-jarigen. Er loopt zelfs een onderzoek naar parkinson en zwangerschap. Deze ziekte kan dus echt iedereen overkomen. In Nederland zijn nu 63.000 patiënten. In België wordt het aantal geschat op 40.000. Net als in andere landen treft de ziekte meer mannen dan vrouwen. Dat heeft er waarschijnlijk mee te maken dat mannen - denk aan landbouwers en metaalbewerkers  - meer met schadelijke stoffen in aanraking zijn gekomen. Het aantal nieuwe patiënten explodeert wereldwijd, dus ik durf het gerust een pandemie te noemen. Interessant is dat Frankrijk parkinson als beroepsziekte onder wijnboeren heeft erkend. Een dapper besluit. Want op groepsniveau is het wel duidelijk, maar individueel is moeilijk met zekerheid te zeggen dat de ziekte van meneer Dubois of meneer Moret door pesticiden is veroorzaakt. Ik verwijt boeren trouwens niets, zij houden zich aan de wet- en regelgeving en lopen zelf het grootste risico. Ik wil dat ze hun beroep veilig kunnen uitoefenen. Maar dat laatste weten we niet omdat de toelatingseisen voor pesticiden geen goed inzicht geven in het risico op parkinson.”

Kun je genezen van parkinson?

“Nee, dat is het slechte nieuws. Er is ook nog geen medicijn dat de achteruitgang kan afremmen. Het goede nieuws is dat er wel medicijnen zijn die het dopaminetekort corrigeren. Dat geeft een enorme verbetering in de kwaliteit van leven. Helaas veroorzaken deze pillen na verloop van jaren allerlei bijwerkingen, waardoor het lastig wordt om een effectieve dosis te geven. Maar medicatie is maar één aspect. Ik zie een goede behandeling als een tafel met vier poten; ze zijn alle vier nodig om de tafel staande te houden. Medicatie is één. Als die vanwege de bijwerkingen niet goed meer werkt, komt optie twee om de hoek kijken: een hersenoperatie waardoor het dopaminesysteem continu gestimuleerd wordt. De derde poot is de multi-disciplinaire zorg. Van psycholoog tot uroloog en van logopedist tot diëtist, bij parkinson zijn dertig verschillende disciplines betrokken. Dat zegt ook wel iets over de complexiteit van de aandoening. 

Binnen ParkinsonNet hebben we deze zorgverleners deskundig gemaakt in parkinson en een netwerk opgezet dat de best mogelijke zorg levert. En dan de laatste, maar zeker niet onbelangrijkste poot van de tafel: lifestyle. De patiënt kan zelf heel veel doen om de ziekte beheersbaar te houden. Met recent onderzoek hebben we kunnen aantonen dat minimaal drie keer week een halfuur sporten of bewegen de symptomen onderdrukt. Je moet wel zodanig bewegen dat je gaat hijgen, dat is essentieel. Scans laten zien dat beweging ook leidt tot nieuwe uitlopertjes in beschadigde hersengebieden, die beter gaan communiceren met gezonde hersengebieden. Dat is een hoopvolle ontdekking waar ook verder onderzoek naar wordt gedaan.”

Wat echt helpt: drie keer week een halfuur zodanig bewegen dat je gaat hijgen

Wat kun je verder zelf doen, als patiënt?

“Ook goede voeding is onderdeel van de lifestyle. Gebleken is dat een mediterraan dieet - groente, fruit, noten, peulvruchten, vis, olijfolie - gepaard gaat met een lager risico om de ziekte te krijgen. We gaan nu onderzoeken of dit dieet ook helpt om de progressie af te remmen als je al patiënt bent. Tot slot is er stressmanagement. Parkinson is een extreem stressgevoelige ziekte. Om met stress om te gaan, heb je dopamine nodig. Juist daaraan hebben patiënten een tekort. De geringste spanning uit zich bij parkinsonpatiënten in meer trillingen. Met yoga en mindfulness kun je die spanning onder controle houden. Ik kan het belang van leefstijlverandering niet genoeg benadrukken. In de spreekkamer voel ik me net een lifestylegoeroe.”

Wat is de stand van zaken op dit moment?

“Er lopen wereldwijd onderzoeken: hoe de ziekte af te remmen, te genezen, te voorkómen. Ik denk dat we binnen tien jaar een medicijn hebben dat de progressie kan afremmen. Maar de eerste behandeling blijft wat mij betreft: sporten en bewegen. Een van de onderzoeken waar mijn team nu druk mee is, is ontdekken wat pesticiden doen die we via voeding binnenkrijgen. Ook onderzoeken we of patiënten die na de diagnose nog steeds aan pesticiden worden blootgesteld sneller achteruitgaan dan andere patiënten. Samen met het RIVM ontwikkelen we beter beleid om pesticiden te toetsen. Wat ik natuurlijk het liefst wil, is de ziekte van Parkinson in de toekomst voorkómen. Er valt nog veel te ontrafelen over deze aandoening. Wereldwijd is het aantal patiënten de afgelopen twintig jaar verdubbeld. Als we niets aan onze omgeving doen, is de prognose dat dit aantal de komende twintig jaar opnieuw zal verdubbelen. Parkinson treft mensen in de bloei van hun leven, die willen genieten. Ik zie het als mijn missie om dat mogelijk te maken.”

• Lees ook: Neuroloog Bas Bloem: ‘Mijn missie: parkinson de wereld uit helpen’

Prof. dr. Bas Bloem wordt wereldwijd beschouwd als dé expert op het gebied van parkinson. Na zijn studie geneeskunde in Leiden specialiseerde hij zich bij Parkinson’s Institute in Sunnyvale, Californië in bewegingsstoornissen. Sinds 2001 is hij verbonden aan medisch centrum Radboudumc in Nijmegen. In 2002 richtte hij het Radboudumc Expertisecentrum Parkinson & Bewegingsstoornissen op, dat patiënten vanuit verschillende disciplines de best mogelijke zorg wil geven. 

Hij is bestuurslid van het landelijke netwerk voor zorgverleners ParkinsonNet, dat hij in 2004 samen met beweegwetenschapper Marten Munneke oprichtte. Patiënten krijgen binnen ParkinsonNet een actieve rol in hun eigen zorg. Het concept slaat ook aan in het buitenland; Luxemburg en Noorwegen namen het al over, binnenkort volgen Italië, Frankrijk en Polen.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond augustus 2024. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.