Depressief door chronische ziekte

Het verband tussen depressie en ziekten zien we niet alleen bij diabetes. Ook bij hartpatiënten komen depressies driemaal zo vaak voor als gemiddeld bij de bevolking. En mensen met obesitas (ernstig overgewicht) hebben liefst 55 procent meer kans om depressief te worden.

Effect op gezondheid
Lange tijd was hier nauwelijks aandacht voor. Men ging ervan uit dat depressieve gevoelens een normale reactie waren op de stress die een chronische ziekte met zich meebrengt. Die gevoelens zouden geen nadelig effect op de gezondheid hebben, werd gedacht.

Maar helaas is dat wel zo. Zo hebben depressieve diabetespatiënten een slechtere glucose-instelling, waardoor ze meer kans hebben op hart- en vaatziekten, nier- en oogproblemen dan patiënten die niet depressief zijn. Depressieve hartpatiënten hebben in het eerste jaar na een hartaanval twee keer zoveel kans op nieuwe hartproblemen. En gedotterde hartpatiënten die ook depressief zijn, hebben een 60 procent hogere kans om vroegtijdig te overlijden.

Risicofactoren
"Voor patiënten met een hartkwaal is depressie een net zo grote risicofactor als roken", zegt hoogleraar psychiatrische epidemiologie Brenda Penninx. Bij GGZ inGeest, een aan het Amsterdamse VU Medisch Centrum verbonden instelling voor geestelijke gezondheidszorg, doet ze al jaren onderzoek naar het verband tussen depressie en lichamelijke ziekten.

Dat onderzoek is niet alleen van belang voor mensen met lichamelijke ziekten, maar ook voor mensen met psychische aandoeningen. Want het omgekeerde gaat ook op: depressieve mensen hebben meer kans op hartkwalen, diabetes en obesitas. En als ze een van die kwalen hebben, gaan ze er eerder aan dood dan niet-depressieve mensen.

Wat is oorzaak, wat is gevolg, vroeg Penninx zich vaak af. Begint het met een depressie? Of andersom? De wetenschap is er nog niet uit.  Penninx: "Je moet het zien als een vicieuze cirkel: het lichaam grijpt in op de geest en andersom. Waar dat proces wordt aangezwengeld, is niet zo relevant. Het kan zowel psychisch als lichamelijk beginnen."

Uitgeput en sneller oud
Hoe komt het dat depressieve mensen meer kans hebben op hart- en vaatziekten, diabetes en obesitas? Over het algemeen leven ze wat ongezonder: ze roken en drinken meer en zijn minder actief. Allemaal risicofactoren voor ziekten. Volgens Penninx is dat slechts een deel van de verklaring.

Een andere verklaring is dat hun lichaam te veel stresshormonen en afweerstoffen aanmaakt. Het lichaam is prima afgestemd op korte perioden van spanning. Dan werken deze stofjes optimaal. Penninx: "Maar op de lange termijn kunnen ze de stofwisseling, de bloeddruk en de energiehuishouding ontregelen. Dat kan leiden tot hart- en vaatziekten, obesitas of diabetes."

Bewegen vermindert depressies
Er kan meer misgaan als we lang onder psychische druk staan. Het lichaam raakt erdoor uitgeput en lichaamscellen sterven eerder af. We verouderen kortom sneller. Brenda Penninx: "Dit zou kunnen verklaren waarom depressieve mensen eerder last krijgen van ouderdomsziekten en eerder overlijden dan niet-depressieve mensen."

In het laboratorium probeert Penninx het raadsel van die snellere veroudering te ontrafelen. Ze kijkt daarbij vooral naar onze lichaamscellen. Elke cel heeft een kern met daarin chromosomen: de dragers van ons erfelijk materiaal. De uiteinden van de chromosomen (telomeren) beschermen de cel tegen afsterven, net zoals de plastic uiteindjes een schoenveter beschermen tegen rafelen. Bij mensen met een depressie zijn die uiteindjes waarschijnlijk korter dan bij gezonde mensen.

Als dat inderdaad zo is, betekent dat niet alleen een belangrijk nieuw inzicht in de achtergrond van depressies, maar ook een aanwijzing voor het nut van bewegen. Het lijkt er namelijk op dat regelmatig bewegen beschermt tegen de veroudering van lichaam én geest. Penninx: "Regelmatig bewegen kan veroudering tegengaan, dat was al bekend. We denken nu dat bewegen het korter worden van de telomeren stopt. Er is zelfs enig bewijs dat ze weer langer worden bij regelmatig sporten."

Depressie en veroudering hangen kortom nauw samen. En bewegen remt niet alleen de veroudering af, maar helpt waarschijnlijk ook bij het herstellen van een depressie. Zo is bekend dat mensen die veel hardlopen endorfine aanmaken, ofwel gelukshormonen.

Doorbreek de cirkel
Penninx vindt dat artsen meer oog moeten hebben voor de manier waarop lichaam en geest op elkaar inwerken. "Veel medisch specialisten zijn niet gespitst op psychische klachten", zegt ze. "Ze beseffen onvoldoende dat hun behandeling veel effectiever kan zijn door naar het totale plaatje te kijken."

Ook patiënten zelf vinden het vaak logisch dat ze door hun ziekte somber zijn. Het is dan ook niet vreemd dat depressies bij de helft van de mensen die chronisch ziek zijn niet herkend worden.

"Benoem bij een bezoek aan je arts niet alleen lichamelijke klachten, maar ook psychische", raadt Brenda Penninx patiënten met chronische ziekten aan. "Ook al weten we nog niet tot in detail hoe lichaam en geest op elkaar inwerken, het doorbreken van de vicieuze cirkel is echt mogelijk met de behandelingen die we nu hebben."