Hoe ontstaat eenzaamheid?

 “Iedereen is wel eens eenzaam”, zegt prof.dr. Jenny Gierveld die zich al sinds de jaren ’50 met onderzoek naar eenzaamheid bezighoudt. “Eenzaamheid hoort bij het leven en lost zich vaak vanzelf op. Het komt en het gaat. Bij veel mensen zijn tijdelijke omstandigheden daarvan de oorzaak. Ze verliezen een baan of verhuizen en hebben dan tijd nodig om nieuwe contacten op te bouwen."

Boven de 75 jaar of 80 jaar neemt de kans op eenzaamheid toe. Bijvoorbeeld door het overlijden van de partner en leeftijdgenoten en omdat gezondheidsproblemen kunnen ontstaan. Hardhorendheid, slecht kunnen zien, slecht ter been zijn, problemen hebben met je geheugen… het is allemaal niet bevorderlijk voor het onderhouden of maken van vriendschappen. Ouderen die eenzaam worden, zijn bovendien minder in staat om hun eenzaamheid te overwinnen. Het verbeteren van je gezondheid heb je niet altijd zelf in de hand en het vinden van een nieuwe partner of vriendenkring is - zoals gezegd - geen eenvoudige opgave als je boven de tachtig bent. Uit onderzoek blijkt dat onder 85-plussers vooral vrouwen eenzaam zijn. Een verklaring daarvoor is dat vrouwen op die leeftijd vaker alleenstaand zijn dan mannen.

Naast persoonlijke omstandigheden hebben 75-plussers ook te maken met de manier waarop we in Nederland tegen ouderen aankijken. Hoogleraar langdurige zorg en dementie Anne-Mei The zei hierover recentelijk: “Als je ouder en kwetsbaarder wordt .... word je tot de marges van het bestaan verbannen. We vinden oude mensen – cru gezegd - nutteloos, duur, niet interessant en we behandelen ze kinderlijk.”

De toegenomen individualisering speelt ook een rol. Het betekent dat je meer op jezelf bent aangewezen bij het leggen van contacten. We zien steeds minder oude verbanden van dorp, kerk, buurt en familie en steeds meer anonieme levens in grote steden en in stadswijken waar de bevolking heel verschillend is. Dit kan veel invloed hebben op dreigende eenzaamheid.

De veranderingen in de zorg spelen ook een rol bij eenzaamheid onder 75-plussers. Het verzorgingshuis sluit de deuren, dat bestaat niet meer. Alleen voor dementerenden en de héél zieken is er nog zorg in een instelling. Dat betekent dat kwetsbare ouderen tot op hoge leeftijd op zichzelf aangewezen zijn en thuis blijven wonen. Ook als ze nauwelijks meer uit de voeten kunnen of slecht voor zichzelf kunnen zorgen. De wijkverpleging en thuiszorg trekken regelmatig aan de bel: meer ouderen dan ooit zitten thuis in eenzaamheid te verkommeren.

Veel ouderen hebben het gevoel dat ze niets meer voor een ander betekenen. Ze kunnen niet meer zorgen, geen adviezen meer geven, niet meer voor anderen koken of als vrijwilliger actief zijn. Het contact met kinderen, vrienden en familieleden wordt in hun beleving steeds meer eenrichtingsverkeer. En dat versterkt hun gevoel van eenzaamheid. Ze verlangen naar gezelschap, maar zoeken ook de eenzaamheid op omdat ze vinden dat ze niets meer te bieden hebben. Opgesloten in zichzelf, kunnen ze geen contact meer maken met de buitenwereld. "Eenzaamheid is een hongergevoel, dat niet zomaar te stillen is", schrijft Olivia Laing in het boek 'De eenzame stad'. En onderzoekster Els van Wijngaarden voegt daar aan toe in haar boek 'Voltooid leven': "Eenzaamheid kapselt je in en groeit als een schimmel of vacht om je heen, een beschermlaag die contact onmogelijk maakt, hoe graag je dat ook wilt."

Wat niet helpt, is dat veel eenzamen, zich schamen voor hun alleen-zijn. Ze verlangen naar contact, maar houden verborgen hoe eenzaam ze zijn. Het is een onmogelijke situatie. Want als je eerlijk bent over je situatie, loop je daardoor misschien wel het gevaar om mensen juist af te stoten. En nog verder te vereenzamen.