De kastelen van Noord-Spanje: versteende vloot

Als een versteende armada liggen ze op de Spaanse Hoogvlakte boven Madrid: de imposante kastelen die achterbleven nadat de Moren uit Spanje verdreven werden tijdens de Reconquista.

Dwalen over de Spaanse Hoogvlakte (meseta) is als varen over open zee. Weidse vlaktes van gele en beige tinten, waarin af en toe een stenen schip opduikt: een geïsoleerde heuvel of smalle rotsrichel, bekroond met een weermuur, een donjon en een paar torens. Het doet denken aan een armada die eeuwen geleden door een storm uiteengedreven is en waarvan de versteende restanten zijn achtergebleven in een zinderend, leeg landschap.

Het kasteel van Loarre, in de 11de eeuw gebouwd als verdediging tegen de Moren, is het oudste romaanse kasteel van Spanje. In de verte zijn de bergtoppen van de Pyreneeën zichtbaar.

Het vlaggenschip van Gormaz

De Moren – Marokkaanse Berbers en Arabieren – veroverden Spanje in de achtste eeuw, maar slaagden er niet in het bergachtige noorden in handen te krijgen. Die omissie zou ze duur komen te staan, want de christelijke enclave bleek een agressieve luis in de pels. De christelijke koninkrijkjes Castilië en León begonnen een reconquista (herovering) en wisten hun grondgebied steeds verder uit te breiden. In de negende eeuw trok de getergde kalief van Córdoba een streep in het zand: langs de rivier de Duero, op de Spaanse Hoogvlakte, bouwden de Moren grote forten die de christenen tot stilstand moesten brengen.

Het kasteel van Gormaz is het vlaggenschip van die versteende vloot. Een muur, duizend meter lang, omgeeft de top van een langwerpige heuvel die hoog boven de korenvelden en zonnebloemen van de Duero-vallei uittorent. Ik wandel over het pad langs de buitenzijde van de muur. Bij de meest westelijke punt van de omwalling, die je zou kunnen zien als de boeg van het kasteelschip, zijn een paar stenen aangebracht met stervormige versieringen. Deze geometrische symbolen moesten de kwade geesten op afstand houden als het kasteel de nacht in voer, zo vermeldt een bordje. Direct achter de stenen bevonden zich de stallen. Als de nachtgeesten toch door de muur drongen, zouden ze verdwaald raken tussen de poten van de dieren! Zo kon het Moorse garnizoen van Gormaz zich veilig te ruste leggen.

De schipbreuk van Zafra

Mijn favoriete kasteel ligt in het oosten van de provincie Guadalajara. De burcht van Zafra is niet makkelijk te vinden. Het best kun je om aanwijzingen vragen bij de bewoners van een naburig dorp. Een oude geschiedenisleraar uit het gehucht Campillo de Dueñas is zo vriendelijk met me mee te rijden, mijn zorgen over de slechte gruisweg weg te wuiven en me onderwijl enthousiast te onderwijzen in onverstaanbaar Spaans. Stuiterend en slippend bereiken we de Sierra de Caldereros.

Daar ontvouwt zich een weids en majestueus savannelandschap zoals je dat eigenlijk alleen in Afrika verwacht. Vlak onder ons doemt Zafra op. Een oceaanstomer die door een tsunami op het land gekwakt is. Zijn romp van gebarsten rode zandsteen ligt dramatisch schuin tegen de zuidhelling van de Sierra. Op zijn omhoogstekende boeg staat een vierkante toren, net als op het veel lager liggende achterschip. De dramatiek van een schipbreuk wordt compleet gemaakt door rondcirkelende gieren. Net als Gormaz is ook Zafra van oorsprong een Moorse constructie. Rond 1100 kwam het in christelijke handen.

Het zeilschip van Peñafiel

En zo verging het veel Moorse versterkingen: ze kwamen in de tiende en elfde eeuw in handen van de Spanjaarden, die vervolgens van hieruit de zuidgrens van hun gebied bewaakten. Als de koning van Castilië, Alfonso VI, rond 1100 onder de Kaliefpoort in de zuidmuur van Gormaz stond, keek hij uit over een uitgestrekt niemandsland. Een wetteloos gebied zonder dorpen, waar moslims noch christenen de baas waren, waar geen boer zich durfde te vestigen en alleen wat herders rondtrokken. Ook de andere kastelen langs de Duero verleiden je tot dit soort vergezichten. Zoals het kasteel van Peñafiel, hoog op een kalkstenen richel. Met zijn lange smalle plattegrond, witte muren en ‘midscheepse’ donjon is dit het meeste perfecte ‘scheepskasteel’ van Spanje: een statig zeilend schip.

Nadat de Spanjaarden het niemandsland ten zuiden van de Duero introkken en nieuwe gebieden veroverden, bleven ze kastelen bouwen; ze hadden onderling zoveel ruzie dat vestingen een noodzakelijke investering bleven. Maar de romaanse bouwstijl was niet meer vanzelfsprekend. Bij de bouw van hun kastelen maakten ze nu soms gebruik van Moorse ambachtslui en kunstenaars die in de veroverde gebieden waren achtergebleven, de mudejars.

In de laatste zonnestralen licht het kasteel op als een mysterieuze robijn.

Het droogdok van Coca

Het fraaiste voorbeeld van zo’n door mudejars gebouwd kasteel is te vinden in het stadje Coca. Ik bezoek het vlak voor zonsondergang. De plaatselijke jeugd zit in groepjes op het omringende grasveld. Geen woeste verlatenheid hier. Coca’s kasteel is geen schip in open zee. Eerder een die op de bodem van een droogdok rust. Je overziet het pas als je er vlakbij staat en over de rand van een diepe droge gracht kunt kijken. Maar dan word je ook getrakteerd op een bouwkundig juweel. Het is geheel van baksteen, en de mudejar-metselaars hebben de muren en vele torens overdekt met veelhoekige uitbouwsels en versieringen. In de laatste zonnestralen van de dag licht het rode kasteel op als een mysterieuze robijn. De jeugd van Coca heeft de mooiste hangplek van Spanje.

Kastelen in Noord-Spanje Praktisch

Kastelen in de Duerovallei (van west naar oost)

Peñafiel (provincie Valladolid).
Locatie:

bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 9de eeuw.
Huidige bouw: 13-14de eeuw.
In het kasteel is een Wijnmuseum.
Toegangsprijs: ja.

Peñaranda de Duero (provincie Burgos).
Locatie: bij het gelijknamige dorp.
Oorspronkelijke bouw: 9e eeuw.
Huidige bouw: 15de eeuw.
Het burchtterrein is vrij toegankelijk.

Gormaz (provincie Soria).
Locatie: bij het gelijknamige dorp.
Oorspronkelijke bouw: 9de eeuw.
Latere verbouwingen. Burchtterrein is vrij toegankelijk.

Berlanga de Duero (provincie Soria).
Locatie: bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 10de eeuw.
Huidige bouw: 13-16de eeuw. Toegangskaarten via naastgelegen VVV-kantoor.

Mudejar-kastelen

Coca (provincie Segovia).
Locatie: bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 15de-eeuws.
Toegangsprijs: ja.

Medina del Campo (provincie Valladolid).
Locatie: bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 13-15de eeuws.
Toegangsprijs: ja.

Kastelen in de provincie Guadalajara

Zafra
Vraag rij-aanwijzingen in het dorp Hombrados (ten zuidoosten van het kasteel) of Campillo de Dueñas (ten noorden ervan, slechte weg). Geen toegang tot burcht, maar locatie is fraai.
Huidige bouw: 13de eeuw.

Molina de Aragón
Locatie: bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 12-13de-eeuws.
Toegangskaarten via VVV.

Sigüenza
Locatie: bij het gelijknamige stadje.
Oorspronkelijke bouw: 13-14de eeuws.
Burchtterrein is vrij toegankelijk. In het kasteel is een parador (luxe hotel) gevestigd.

Kastelen in de provincie Teruel

Albarracín
Locatie: in het gelijknamige plaatsje, een van de mooiste middeleeuwse stadjes van Spanje, dat ook een grote stadsmuur heeft.
Oorspronkelijke bouw: 10de-eeuws. Rondleidingen in het kasteel via naburig museum.

Peracense
Locatie: bij het gelijknamige dorp.
Oorspronkelijke bouw: 13de-eeuws.
Toegangsprijs: ja.

Om te lezen

‘Castillos’ (2001). Reinhart Wolf. 112 pag. Hét klassieke fotoboek over Spaanse kastelen. De foto’s zijn geschoten rond 1982.
‘Medieval Castles of Spain’ (1999). Luis Monreal Y Tejeda. 318 pag. Beschrijving en foto’s van 30 kastelen.
‘Castles in Spain: Traveller’s Guide Featuring the National Parador Inns’ (1992). Michael Busselle. 256 pag. Overzicht van luxe kasteelhotels.