‘Dit vaccin is 94,5% effectief!’ De enthousiaste krantenkoppen over de coronavaccins van Moderna en Pfizer (90% effectief) geven hoop. Kunnen we er inderdaad op rekenen dat we over een paar maanden beschermd zijn tegen corona?
Het nieuws over de vaccins van Pfizer en Moderna gaan niet over registratie, of zelfs maar over gepubliceerde onderzoeksresultaten. Het is nog erg pril: het zijn eigen conclusies van de producent over de lopende onderzoeken, zonder grondige check door medische vaktijdschriften. De cijfers gaan niet over de hele groep van de tienduizenden deelnemers, maar over een fractie daarvan – een 100-tal - van de deelnemers die corona hebben opgelopen. Daarvan zaten er dus meer in de placebogroep (nep-vaccin) dan in de vaccin-groep - meer dan 90% meer. Vandaar de conclusie dat het meer dan 90% effectief is. Maar je kunt op je klompen aanvoelen dat dit geen stevig getal is. Want blijft het percentage ook zo hoog, als miljoenen mensen het vaccin krijgen? Of het echt zo goed werkt en veilig is, is nog lang niet zeker op basis van deze persberichten. Waarom is het toch hoopgevend nieuws? Daarvoor duiken we in de ontwikkeling van coronavaccins.
Stekeltheorie
De vaccins waar we al langer mee bekend zijn, zoals het DKTP-vaccin, bevatten ziekmakers die zijn verzwakt of doodgemaakt. Het lichaam maakt vervolgens antilichamen tegen die ziekmaker. Bij corona is dat te gevaarlijk. Je wil immers niet dat het bedrijf waar de vaccins worden gemaakt zelf een brandhaard van corona wordt. Er zou een dure bescherming nodig zijn, die veel extra tijd en moeite kost. Dat is de reden dat de coronavaccins meestal geen verzwakte ziekmaker bevatten, maar een eiwit van de stekel van het virus, of bouwinstructies daarvoor. De kandidaat-vaccins die het verst zijn, richten zich op deze stekels (spikes) van het coronavirus.
RNA als medicijn
Eigenlijk weten we nog niet zeker of die stekel-theorie wel klopt. Maar de eerste gepubliceerde onderzoeksresultaten van fase-2 onderzoeken (klein groepen mensen) zijn positief: mensen maken inderdaad antilichamen aan tegen de coronastekels en de T-cellen komen in actie. De stekeltheorie lijkt dus hout te snijden. De kopgroep van vaccins bevat drie typen vaccins in ontwikkeling tegen die stekels: RNA-vaccins, recombinante vaccins en eiwitfragmentvaccins. Alleen van dat laatste typen hebben we op grote schaal vaccins gehad, de andere twee zijn nieuw. Deze nieuwe cijfers van Pfizer en Moderna zijn niet alleen hoopgevend, omdat ze opnieuw de corona-stekel-theorie ondersteunen. Ze laten ook zien dat het RNA-werkingsmechanisme mogelijk een werkzaam vaccin oplevert.
Hoe zit dat precies, en hoe ver zijn we nu? De vaccins die nu ver zijn in de ontwikkeling, en die zijn aangekocht voor Nederland op een rijtje per type:
(Tekst gaat verder onder de illustratie)
Type: Stukjes RNA of DNA inspuiten
Het werkingsmechanisme is bedrieglijk simpel: je spuit een beetje RNA in voor de stekel van het coronavirus en het menselijk lichaam gaat de stekels zelf aanmaken. Het immuunsysteem komt er vervolgens tegen in opstand. Nadeel: de vaccins moeten koel (-20 graden voor Moderna) tot zeer koel (-70 graden voor BioNtech/Pfizer) worden bewaard. Dat is lastig bij de distributie. Nog een nadeel: er zijn nog geen vaccins met de nieuwe RNA- of DNA -techniek op de markt, we weten dus nog weinig over de veiligheid of werkzaamheid.
Pfizer/ BioNtech/ Fosun Pharma
BioNtech werkt al langer aan RNA-vaccins, niet alleen tegen infectieziekten, maar ook tegen kanker. Er lopen nu grote onderzoeken, onder wie chronisch zieken. Dit vaccin moet onder extreem koude condities (-70 graden) bewaard worden en is na ontdooien in de koelkast nog maar twee dagen houdbaar. Dat is lastig bij de verspreiding van het vaccin.
Op 9 november publiceerde Pfizer een persbericht met de eerste cijfers. Van de 43.000 proefpersonen hadden er 95 corona opgelopen. Daarvan zat 90% in de placebo-groep en 10 % in de coronagroep. Dat is op zich mooi, maar we weten nog lang niet alles. Hoe sterk is dit resultaat statistisch gezien? Hoe goed werkt het bij ouderen? Hoe lang werkt het? Beschermt het tegen de besmettelijkheid? In december is het fase 3 onderzoek waarschijnlijk afgerond en horen we meer.
De Europese Commissie heeft 7,8 miljoen vaccins gereserveerd voor Nederland, met nog 3,9 miljoen vaccins optioneel. De Europese registratieautoriteiten zijn al begonnen met de eerste stappen van de registratie van het vaccin.
Moderna
Moderna werkte al aan een RNA-vaccin tegen MERS. Vanuit die kennis wordt nu een coronavaccin ontwikkeld. Dit vaccin heeft als voordeel dat het goed lijkt aan te slaan bij 60-plussers, wat niet bij alle vaccins zo is. Maar het onderzoek waaruit dit blijkt is erg klein. Moderna heeft de onderzoeken overigens pas vertraagd, om meer mensen te laten deelnemen uit groepen van etnische minderheden. Die waren ondervertegenwoordigd bij de onderzoeken. Inmiddels zijn de eerste cijfers naar buiten gebracht in een persbericht: het vaccin is 94,5% effectief.
Ook dit was een persbericht van de producent, dus geen gecontroleerde studieresultaten, laat staan een registratie. Het blijkt uit een tussentijdse analyse bij een kleine groep van 95 besmette mensen. Dezelfde vragen als bij het Pfizer-resultaat kun je stellen over het Moderna-resultaat.
De Europese Commissie heeft 3,1 miljoen vaccins gereserveerd voor Nederland, met nog een optie op 3,1 miljoen vaccins.
CureVac
De Europese Commissie heeft ook het Duitse CureVac vaccin gekocht (8,8 miljoen voor Nederland, met een optie op 7 miljoen). Deze vaccins worden nog niet getest in fase 3, bij grote groepen mensen. Ze zitten dus niet in de kopgroep.
Voordeel van dit vaccin is dat het makkelijker houdbaar is. Het kan drie maanden bewaard worden bij 5 graden Celcius.
(Tekst gaat verder onder de illustratie)
Type: verkoudheidsvirus met een gen
Het ‘recombinante vector vaccin’ gebruikt een verzwakt virus, met een stukje DNA van de coronastekel erin. Meestal is dat een onschuldig verkoudheidsvirus, van dieren of van mensen. Dit virus zal binnendringen in onze cellen en die gaan de eiwitten van die coronastekels maken. Daar treedt ons afweersysteem tegen op.
Universiteit van Oxford / Astra Zeneca
Deze wetenschappers werkten al aan een recombinant vector vaccin tegen MERS. Van daaruit hebben ze een coronavaccin ontwikkeld. Ze gebruiken ook een adenovirus, maar niet een dat bij mensen voorkomt, maar bij chimpansees. Daardoor worden minder problemen verwacht, dan bij het Chinese CanSino vaccin dat met een menselijk verkoudheidsvirus werkt.
Toch zijn er wat tegenslagen geweest met dit vaccin. Bij onderzoek bij apen bleek er toch coronavirus uit de neus te komen. Juist een plek waar het besmettingsgevaar groot is. In september werd het fase-3-onderzoek stopgezet, vanwege een (mogelijke) ernstige bijwerking. Het onderzoek is nu weer opgestart.
De Europese Commissie heeft 11,7 miljoen vaccins gereserveerd voor Nederland, met nog een optie op 3,9 miljoen vaccins. De Europese registratieautoriteiten EMA zijn al begonnen met de eerste stappen van de registratie van het vaccin.
Janssen en Johnson &Johnson
Dit recombinant vector vaccin was oorspronkelijk bedacht tegen ebola. Het is onder leiding van de Nederlandse tak van het bedrijf in Leiden verder ontwikkeld tot coronavaccin. Er is slechts één prik nodig, in plaats van twee, dat is een voordeel van dit vaccin, want niet alle mensen hoeven een nieuwe oproep te krijgen. In september is een onderzoek met 60.000 kandidaten begonnen. In oktober is dit onderzoek even stop gezet, vanwege een mogelijk ernstige bijwerking, maar eind oktober is het onderzoek weer voort gezet.
Voor dit vaccin zijn dure fabrieken nodig, die nu gebouwd worden. De Europese Commissie kocht 7,8 miljoen vaccins voor Nederland, met een optie op nog eens 7,8 miljoen vaccins.
Het CanSino vaccin van China en het Sputnik V vaccin van Rusland berust ook op dit werkingsmechanisme. Deze vaccins zijn echter niet ingekocht voor Nederland.
(Tekst gaat verder onder de illustratie)
Type: Stukjes van het coronavirus
De zogenaamde ‘subunit eiwitvaccins’ bevatten bepaalde stukjes van het coronavirus, samen met een middel dat het vaccin extra goed laat werken, oftewel een ‘adjuvans’. Die stukjes van het coronavirus worden gemaakt door gistcellen, bacteriën of zelfs planten en insectencellen (zie Novavax). Voordeel: het mechanisme wordt al langer gebruikt. Het hepatitis B vaccin heeft dit mechanisme en is al sinds 1981 op de markt.
Novavax (Verenigde Staten, Zweden)
Dit subunit eiwitvaccin bestaat uit een eiwit van de stekel van het coronavirus gemaakt door insecten. Voordeel: dit vaccin wordt met name goed onderzocht bij 65-plussers. Een kwart van de kandidaten in een lopend Brits onderzoek bij 10.000 is ouder dan 65 jaar.
De Europese Commissie heeft het nog niet ingekocht, de Amerikaanse overheid al wel.
Sanofi/GSK
Het vaccin van Sanofi/GSK is ook een subunit eiwit vaccin dat is aangekocht voor Nederland. Het is nog niet getest in fase 3 onderzoek. Dit zal naar schatting in december gaan beginnen. De Europese Commissie heeft ook het Franse vaccin van Sanofi/GSK ingekocht (11,7 miljoen vaccins voor Nederland).
En het inactief gemaakt virus?
Dit is de klassieke vaccinatiemethode. Het coronavirus wordt geïnactiveerd en in kleine hoeveelheid toegediend. Het immuunsysteem komt in opstand en bouwt afweer op tegen een nieuwe virusaanval. Nadeel is dat de productie gevaarlijk is, het lab moet aan hoge eisen voldoen, zodat het geen brandhaard wordt voor het coronavirus. Het Sinovac en het Sinopharm vaccin uit China werken op deze manier, maar de Nederland heeft deze vaccins niet gekocht.
Meer lezen
De Wereldgezondheidsorganisatie WHO houdt de stand van het onderzoek naar de mogelijke coronavaccins bij in dit overzicht. De vereniging van microbiologen KNVM heeft een zeer informatief overzicht van de meest kansrijke vaccins, die de Nederlandse overheid heeft ingekocht.
De stand van de verschillende vaccins is af te lezen in deze grafiek van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Microbiologie:
Verwachte datum waarop de meest veelbelovende vaccins op de markt komen en de productiecapaciteit in 2021. Vaccins in het rood zijn tot op heden niet aangekocht door de Europese Commissie. Data afkomstig van press releases van producenten en JPMorgan. Laatste update: 13 november. (Vaccins waarvan we verwachten dat ze niet op de Nederlandse markt zullen verschijnen zijn rood) De figuur berust op eerdere opgaves van vaccinproducenten. Nu de goedkeuring van enkele vaccins dichterbij komt is een preciezer beeld van de vaccinvoorraden noodzakelijk, mede voor het maken van van plannen voor de toediening van de vaccins. bron: www.knvm.nl
